Peta Ciela
12 April 2021
Kabupaten Garut
Ukuran fisik Peta Ciela panjangnya 221 cm dan lebar 87 cm. Bahannya
berupa kain katun berwarna putih kusam kecoklat-coklatan. Adapun
tulisannya memakai tinta berwarna hitam agak pekat sehingga tulisan
umumnya masih terbaca. Pada bagian sudut kiri atas (arah Barat-Utara
pada posisi peta) tercantum tulisan tangan dalam huruf Latin yang
sebagian sudah sangat kusam dan aus: “Den fiteig(?) 1862 van copy
geruim van door K.F. Holle”.
K.F. Holle adalah salah seorang pakar berkebangsaan Belanda
yang banyak menulis tentang keadaan masyarakat dan kebudayaan
Sunda pada masa kolonial termasuk tentang peta ini. PC ditulis
menggunakan aksara tipe Cacarakan model aksara Jawa Pertengahan
(Darsa, dkk., 2018). Aksara tersebut digunakan untuk menuliskan
nama-nama tempat dan digunakan pula untuk menulis teks naratif
dalam bahasa Jawa dialek Priangan berupa keterangan menyangkut
kedudukan daerah Timbanganten.
Nama gunung dan bukit digambar berbentuk segi tiga bersayap
motif tumbuh-tumbuhan atau berbentuk kerucut lancip bermahkota.
Nama sungai digambar dengan dua garis paralel dipotong dan/atau
disambungkan dengan garis-garis kecil bergelombang yang bagian
hulunya berbentuk bulat sehingga nampak seperti ular berjajar. Nama
pemukiman digambar berupa lingkaran-lingkaran kecil berporos
lintang. Nama tegalan digambar berupa kotak persegi polos. Nama
rawa-rawa digambar berupa kotak persegi bergaris gelombang
melintang. Nama telaga digambar berupa bulatan bergaris gelombang
melingkar. Nama tempat umumnya disesuaikan dengan nama tumbuhan
tertentu dan digambar dengan goresan garis berupa pohon.
Data Toponimi dalam Peta Ciela (Darsa, dkk. 2018)
Istilah toponimi diambil dari bahasa Belanda, toponymie,
plaatsnaamkunde ‘pengetauan tentang nama tempat’. Penelitian
toponim bagi studi sejarah sungguh sangat penting karena di dalamnya
terkandung nilai sejarah, baik yang bertalian dengan lingkungan alam
maupun dengan kehidupan manusia yang menempatinya.
Peta Ciela ini mencatat data toponimi di sebagian wilayah Tatar
Sunda, terutama intinya menggambarkan keadaan wilayah geografis
Timbanganten. Data topografi yang tercatat dalam Peta Ciela berupa
nama-nama sungai dan anak sungai yang bermuara ke Laut Jawa dan
Samudera Hindia, nama gunung dan pegunungan, di samping nama
telaga dan rawa-rawa beserta nama tempat.
A. Toponimi di Luar Kotak
I. Nama Sungai
1.1. Nama Sungai yang bermuara ke selatan (Samudera Hindia):
1. Cipélés (dari Gunung Cawan bermuara ke Timur)6
2. Ciputrapinggan (dari Gunung Cawan)
3. Cikidang (dari Gunung Cawan)
4. Cikambulan (dari Gunung Bokko)
5. Cijulanggading (dari Gunung Bokko)
6. Cikidang // Cimedang (dari Gunung Bokko)
7. Cikalisasi bercabang: (1) Cikunir (dari Galunggung), (2)
Cisarepieun (dari Galunggung), (3) Cimérah, (4) Cikunten, (5)
Cipanggarangan, (6) Cileumuyu, (7) Cinambo, dan (8)
Cibakung.
8. Cilangla
9. Cipabeureuhan
10. Cipatireman
11. Cipatujah
12. Cijapya girang
13. Cipamumitan
14. Cikaleprang
15. Cipanglukutan
16. Cipaluhukan
17. Cikahéngan
18. Cikaranggajah
19. Cisanggiri
20. Cikera
21. Cibalingbing
22. Cikandi
23. Cipalebuh
24. Cilahutheureun
25. Cibayongbong
26. Cikarang
27. Cipasérangan
28. Cimangké
29. Cilihrangka
30. Cikaladaru
31. Cikadang
32. Cimawacong // Wattes … (bercabang: Ciharinem)
33. Cilayu
34. Cikanji
35. Cidahun
36. Cidammar
37. Cipandak
38. Cihujung
39. Cisadéa
40. Cisokan
41. Cicaréngcang
42. Cilebuganabong
43. Cisokan Bubulak
44. Cihayawan
45. Cipanarikan
46. Cibayah
47. Cilangkap7
48. Cipancar
49. Cimarinjung Kidul
50. Palabuhanratu (bermuara ke arah barat)
1.2. Nama Sungai yang bermuara ke Utara (Laut Jawa):
1. Cisadané, aliran pinggir Lawanghaji, berhulu dari Talagawarna
2. Cihaliwung, aliran pinggir Nusakalapa, aliran pinggir Pajajaran,
berhulu dari Talagawarna
3. Aliran dari Rawa Marunda
4. Aliran pinggir Gomati
5. Muara sungai induk bercabang 7 anak muara dari aliran pinggir
Karawang, bercabang: (1) Cikapayang // Cikapu(n)dung, (2)
Cibéhét, (3) Cipikulan, (4) Cisangkuy
6. Ciparagé
7. Cilamaya
8. Cihaseum
9. Cicupunagara
10. Cikandanghaur
11. Cilalanang
12. Dremayu (muara besar): (1) Yang cabang-cabangnya, sebelah
kiri berasal dari: Cipélés, Ciharus Mudikmebes, Cimularépan,
Cibunni, Cidarédéng, Ciberas, Cinangsi, Cilopang, Cipalés,
Cipeujeuh, Cipamulihan, Ciléjét, Cilimus, Cikawungréréng,
Cicadas, Cigembor, Cisisti, Cipakuluban, Cigugur, Cipanycar,
Cipayung, Cilolos, Cibegamangdibya, Cipodok, Cikalembu,
Ciléngkrang, Cirabal, Ciburu, Cigupay, Cikajang, Cihideung,
Cidawa, Cibingbin. (2) Yang cabang-cabangnya sebelah kanan
berasal dari: Cibudug, Cipanyawahan, Cimulu, Cipanareuman,
Cikalari, Ciburuy (dari Kawah Manuk), Cibodas (dari Kawah
Manuk), Cicopong (dari Kawah Manuk), Cipapasaban,
Cibeureum (dari Gunung Papandayan), Cikopo, Ciwaruga,
Cipining, Ciwaru, Ciparagak, Cipélah, Ciséro, Cidatar,
Ciseuseupan, Cigerem, Cirahab, Cilugagereng, Cibuluh,
Cikaléréhan, Cilabuh.
13. Balariji
14. Cisagarasak
15. Cikuruban
II. Nama Gunung
2.1 Dibaca dari arah Selatan, mulai dari Timur
1. Gunung Pinangbara
2. Gunung Halu
3. Gunung Sindangbarang
4. Gunung Sawal
5. Gunung Bongkok
6. Gunung Pasibar
7. Gunung Galunggung
8. Gunung Caremay
9. Gunung sawal8
10. Gunung Loka
11. Gunung Putri (Kunci)
12. Gunung Brahma
13. Gunung Paul
14. Gunung Margaratu
15. Gunung Gagabini
16. Gunung Julang
17. Gunung Pangrango
18. Gunung Mas
2.2 Dibaca dari arah Utara, mulai dari Barat:
1. Gunung Kancana
2. Gunung Sepuh
3. Gunung Patuha
4. Gunung Malabar
2.3 Dibaca dari arah Barat ke Timur:
1. Gunung Burangrang
2. (Gunung) Kangwelasarayu
3. (Gunung) Bukit Tunggul
4. Gunung Manglayang
5. Gunung Tompomas
III. Nama Tempat
1. Rawa Nusakabangan
2. Sagaranakan
3. Nusa Kalapa
4. Pajajaran
5. Lawang Haji
6. Talagawarna
7. Binuangngeun
8. Rawa Marunda
9. Kalér ukur
10. Jalan (Leu)widamar
11. Wates Jampang
12. Gapalsi
13. Dremayu
B. Toponimi di Dalam Kotak
I. Nama Sungai
1.1. Dibaca dari sudut kanan bawah (Selatan) ke Barat-Utara:
1. Cimawaté (dari Gunung Licin mengalir ke Cikalisasi)
2. Cidelagunusa (dari Gunung Licin mengalir ke Cikalisasi)
1.2 Dibaca dari sudut kiri atas (Utara) ke Timur-Selatan:
1. Cikolé (diapit Gintungpugur dan Tegal Hyang)
2. Cijawajalaromén Mudik
3a. Ciharus Mudikmebes mengalir ke muara Dramayu lalu
bercabang dari: kanan: (1) Cibudug, (2) Cipanyawahan, (3) 9
Cimulu, (4) Cipanareuman, (5) Cikallari, (6) Ciburuy (dari
Kawah Manuk), (9) Cipapasaban, (10) Cikiruh, (11) Cibeureum
(dari Gunung Papandayyan), (12) Cikopo, (13) Ciwaruga, (14)
Cipining, (15) Ciwaru, (16) Ciparagak, (17) Cipélah, (18)
Ciséro, (19) Cidatar, (20) Ciseuseupan, (21) Cigerem, (22)
Cirahab, (23) Cilugagereng, (24) Cibuluh, (25) Cikaléréhan, dan
(26) Cilabuh.
3b. Ciharus Mudikmebes mengalir ke muara Dremayu lalu
bercabang dari kiri: (1) Cimularépan, (2) Cibuni, (3)
Cidarédéng, (4) Ciberas, (5) Cinangsi, (6) Cilopang, (7) Cipalés,
(8) Cipeujeuh, (9) Cipamulihan, (10) Ciléjét, (11) Cilimus, (12)
Cikawunggéréng, (13) Cicadas, (14) Cigembor, (15) Cisisti,
(16) Cipakuluban, (17) Cigugur, (18) Cipanycar, (19) Cipayung,
(20) Cilolos, (21) Cibegamangdibya, (22) Cipodok, (23)
Cikalembu, (24) Ciléngkrang, (25) Cirabal, (26) Ciburu, (27)
Cigupay, (28) Cikajang, (29) Cihideung, (30) Cidawa, dan (31)
Cibingbin.
4. Cinambo
5. Cibeulahjalu
6. Cipanggarangan
II. Nama Gunung
2.1 Dibaca dari sudut kanan bawah (Selatan) ke Barat-Utara:
1. Gunung Licin
2. Gunung …?
3. Gunung Jaya
4. Gunung Karamat
5. Gunung Puntang
6. Gunung Karang
7. Gunung Sigar
8. Gunung Rajah
9. Gunung Pasonggan
10. Gunung Pala
2.2 Dibaca dari sudut kiri atas (Utara) ke Timur-Selatan:
1. Gunung Pamoyanan
2. Gunung Koba
3. Gunung Paleugabayan
4. Gunung Kurung
5. Gunung Papandayan
6. Gunung Padang
7. Gunung Cikuray
8. Gunung Kapur
9. Gunung Putra
10. Gunung Mandalawangi sirah Ciheuleut mipir Cisaunggalah
11. Gunung Bado Sigartiga ginaré Cikadu Wétan Liyunggunung,
sirah Cimuncang
12. Gunung Karamat Sigarlaya Wékpalangkan
13. Gunung Canir10
14. Gunung Bitung Sigartiga kalér Li(m)bangngan kalérwétan
Galuyungrung
15. Gunung Cakrida
16. Gunung Karakacak
17. Gunung Raja
III. Nama Tempat
3.1 Pembacaan dari Selatan:
1. Sirah (?)
2. Sirah Cilangla
3. Sirah Ci(?)
4. Batara Seuran
5. Batutumpang
6. Sirah Cigugur
7. Hunijajar
8. Sirah Ciglongmaya
9. Pasir Pamoyanan
10. Caliyanggarah
11. Seladatar Ganasésa
12. Jambénira
13. Jambéniru
14. Kawunggenténg
15. Kaduluhur
16. Peuteuynunggal
17. Lemahputih
18. Guhalanang Cibarinem
3.2 Pembacaan dari Utara:
1. Lohnacogang
2. Pasirdadap
3. Rawakelang
4. Sariohwana
5. Talagagedé
6. Pasar Yakmani
7. Rawadengkeling
8. Pasirkari
9. Sangiyang Karamat
10. Pakujajar
11. Kandangwesi (luar sudut atas)
12. Tegalgedé
13. Pasanggenéng
14. Gintungpugur
15. Tegal Agung
16. Tegalbayah
17. Rawakelang
18. Rawakalopo
19. Leu(wi …?)
20. Leuwigelam
21. Bugang Panyjang
22. Hahurgenténg
23. Batununggal
24. Ciledug